कसैले गरेको आफ्नो प्रशंसा वा सराहना (कम्प्लिमेन्ट) ले केही मानिसलाई मन विचलित तुल्याउने र आफ्नो बारेमा अरूले के भन्ला भनेर चनाखो भैरहने अवस्थाको सिर्जना हुन जाँदा मानसिक रूपमा थकान नै अनुभव हुने गरेको देखिएको छ। विशेषगरी उदाहरणका लागि नेदरल्याण्ड्समा बालबालिकाहरूलाई कसरी प्रशंसा गर्ने भनेर सिकाउन डच भाषामा लेखिएका ‘बालबालिकालाई प्रशंसा गर्ने एकसय एक व्यवहार’ शिर्षकका पोस्टर निकै प्रचलित छन्। तिनमा वर्णन गरिएका तरिकाहरू हेर्दा प्रेरणादायी लागे पनि केही विज्ञहरूले बालबालिकाको हकमा ति उपायहरूले सकारात्मक प्रभाव पार्न नसक्ने भनी शंका व्यक्त गरेका छन्। ती मध्ये एक हुन् एडी ब्रमल्मन। उनी युनिभर्सिटी अफ एम्स्टर्डममा डिभेलप्मन्ट साइकोलजीका एशोसियट प्रोफेसर छन्।
त्यस्ता शिक्षादायी पोस्टरहरूमा बालबालिकालाई प्रशंसा गर्दा ‘अहो तिमी यो काम कस्तो राम्रोसँग गर्छौ…’र’आहा धेरै राम्रो’ भन्ने जस्ता वाक्य वाक्यांशहरूको बारम्बर प्रयोग गर्ने लगायतका उपायहरू लेखिएका हुन्छन्। झट्ट हेर्दा त्यस्ता पोस्टरहरूको सन्देश निर्दोष ,स्वाभाविक र केही हदसम्म त उपयोगी पनि लाग्न सक्छ। तर ब्रमल्मन भन्छन् त्यो बढाइचढाइ गरिएको खोक्रो प्रशंसा मात्र हो। र उनले गरेको अनुसन्धानबाट त्यसरी बढाइचढाइ गरेर गरिने प्रशंसाले कमजोर आत्मविश्वास भएका बच्चाहरूलाई सहयोग पुर्याउनको साटो त्यसको चक्रलाई झन गहीरो बनाइ दिन्छ।
बढाइचढाइ गरेर गरिने चर्को प्रशंसाले मानिसहरूलाई असहज मात्रै बनाउने गर्दैन। त्यसको अर्को असर पनि देखिने गरेको छ जस्तै आफ्ना सहकर्मीले उनको रूपको प्रशंसा गर्दा एक जना जर्मन महिलाले ‘त्यस्ती राम्री त केही देखिएको छैन’ भनेर फर्काउने जवाफ होस् वा आफन्तले तिमी त कति प्रतिभाशाली छौ भनेर एकजना जापानी केटालाई प्रशंसा गर्दा उनले ‘होइन, होइन’ भनेर प्रतिक्रिया जनाउँदा त्यसलाई सन्दर्भ अनुसार कस्तो रूखो भनेर समेत अर्थ्याइन सक्छ।
खासमा, अरूले सराहना गर्दा त्यसलाई कसरी स्वीकार गर्ने भन्ने सुझाव इन्टरनेट भरि देखिन्छ। यद्यपि मनोविज्ञानसम्बन्धी अध्ययनले त्यसरी आफूलाई अरूले गरेको प्रशंसालाई अलि सानो तरिकाले ग्रहण गर्ने व्यवहार कसैको कमजोरी हो भनेर भन्दैन। जसलाई अरुले सराहना गर्दा झट्ट जवाफ फर्काउन गाह्रो लाग्छ तर पछि त्यसप्रति उपयुक्त प्रतिक्रिया जनाउन नसकेकोमा दुःख लाग्छ त्यसता धेरै मानिसहरूका लागि भने यो सुखद खबर हो।
गर्नका लागि मात्र गरिएको प्रशंसा
अरूले गरेको सराहना राम्रो गरी लिनुपर्छ भनेर कसरी सिक्ने भनेर जान्न सँधै आवश्यक नहुन पनि सक्छ किनभने केही सराहनाका शब्दहरू भने नजानिँदो तरिकाले अपमानजनक पनि हुन्छन्। जब अश्वेत अमेरिकीहरूलाई ‘कस्तो स्पष्ट वक्ता’ भनिन्छ वा अमेरिकामा जन्मिएका एसियालीहरूलाई ‘कति राम्ररी अङ्ग्रेजी फर्रर्रर बोल्न जानेको’ भनिन्छ त्यस्तो अवस्थामा भने प्रशंसा गर्ने व्यक्तिको पक्षपाती सोच झल्किन्छ; जातीय अल्पसङ्ख्यकले पनि राम्ररी बोल्न जानेका छन् भनेर छक्क पर्नु नै पक्षपाती हुनु हो।
पहिचानका आधारमा सराहना गरेजस्तो गर्नु जस्तै कि ‘महिला भएर पनि राम्रो नेतृत्व क्षमता रहेछ’ भनेर गरिने टिप्पणीले मानिसलाई आक्रोशित पार्न सक्छ वा त्यसतो टिप्पणीबारे बहस गर्न मन लाग्न सक्छ।
लैङ्गिक मान्यताका आधारमा गरिने प्रशंसामा अनुपयुक्त सराहनाले रुढीवादी धारणा स्थापित गर्न सक्छ। यौन दुर्व्यवहार पनि जिस्किएको जस्तो देखिन सक्ला तर त्यसले पुरुषलाई दुर्व्यवहार नगर्न वा महिलालाई ‘अब्जेक्टीफाइ’ वा बस्तुको रूपमा प्रस्तुत नगर्न भन्नु पर्दा धेरै जसो अवस्थामा महिलामाथि नै त्यो स्वीकार गर्नुपर्ने भार पर्छ।
‘कस्तो देखिन्छ’ भन्ने आधारमा गरिने सराहना खासगरी महिलाका लागि दिक्क लाग्ने खालको हुने मनोवैज्ञानिक प्रमाणहरूले बताएका छन्। सामान्यतया, पुरुषले भन्दा महिलाले आफ्नो सराहना अरूले धेरै गर्ने गरेको पाउँछन्। पुरुषलाई उनीहरूको क्षमताबारे सराहना गरिन्छ भने महिलालाई धेरैजसो उनीहरू कस्तो देखिन्छन् भनेर सराहना गरिन्छ। यसरी गरिने प्रशंसाका फरक असरहरू पर्छन्।
‘स्वरूप वा कस्तो देखिन्छ भन्नेबारेमा गरिने सराहनाले शरीरको अवलोकन वा आवरण समेट्छ,’ इजरेलमा रहेको बार-इलान विश्वविद्यालयका समाज मनोविज्ञानका सहायक प्राध्यापक रोतेम कहालोनले भने। स्नायु विज्ञान अनुसन्धानले शरीरबारे गरिने सराहना व्यक्तिको ‘मित्रवत्’ व्यवहारभन्दा दिमागले छिट्टै टिप्ने र प्रशोधन गर्ने जनाएको छ। यसको एउटा सम्भावित असर भनेको प्रशंसा वा सराहना पाउने व्यक्तिको विचारलाई यसले सुस्त बनाउँछ। इजरेली विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूको अध्ययनका सह लेखक कहालोनले मान्छे कस्तो देखिन्छ भन्ने आधारमा पाउने सराहनाले खराब गर्ने देखाएको छ। सराहनाका शब्दले मान्छेलाई राम्रो महसुस गराए पनि कहालोनले यसले आफूबारे सजग गराएर बिचलित तुल्याउने र त्यसले मान्छेको प्रस्तुतीलाई असर गर्ने अध्ययनमा देखिएको छ। ‘कसैको शरीर हेरेर सराहना गर्दा त्यसले मानसिक अवस्थालाई कमजोर बनाउँदै लैजान्छ,’ कहालोनले भने।
कस्तो देखिन्छ भन्ने आधारमा सराहना गरिदिँदा खासगरी महिलाहरूलाई थकाउने वा दिक्क लगाउने अन्य मनोवैज्ञानिक प्रमाणहरूले गरेका छन्। इटलीका महिलाहरूमाथि गरिएको अध्ययनमा जागिरका लागि अन्तर्वार्ता दिँदा अनुचित प्रशंसाले उनीहरूमा चिन्ता र अवसाद बढाउने गरेको पाइएको छ। जबकि पुरुषलाई भने त्यसले असर नगर्ने उक्त अध्ययनले देखाएको छ। सँगै धेरै संस्कृतिमा महिलाहरू नम्र, आकर्षक हुनुपर्ने विषयले पनि कसरी प्रतिक्रिया जनाउने भन्नेबारे महिलालाई तनावमा पार्छ। समग्रमा, ‘कस्तो देखिन्छ भन्ने आधारमा गरिने सराहनाले परम्परागत रूपमा महिलालाई यौनका साधन अर्थात ‘सेक्स अब्जेक्ट’ का रूपमा प्रस्तुत गर्न बढावा दिन्छ वा त्यसले उसलाई राम्रो देखिन निरन्तर दबाब दिइरहन्छ,’ कहालोनले भने।
महिलालाई कस्तो देखिन्छ भन्नेबारे गरिने प्रशंसा निर्दोष र सकारात्मक देखिए पनि यसले, ‘लैङ्गिकताको आधारमा गरिने कुरा देखाउँछ किनभने महिलालाई उनीहरू कसरी प्रस्तुत हुन्छन् भन्ने आधारमा मूल्याङ्कन गरिन्छ,’ उनले भनिन्।
सराहना गर्दा कस्तो प्रतिक्रिया
सराहना वा ‘कम्प्लिमेन्ट’ पाउँदा जनाइने प्रतिक्रियाबारे अनुसन्धान गर्दा त्यसमा पश्चिमा, शिक्षित, औद्योगिक, धनी र प्रजातान्त्रिक भनिने समाजका मानिसहरू र विद्यार्थीहरू सहभागी थिए। अन्तर सांस्कृतिक अध्ययनहरूले कसैले आफ्नो प्रशंसा गर्दा कसरी प्रतिक्रिया जनाउने भन्ने कुनै निश्चित वा सर्वमान्य तरिका नभएको देखाएका छन्। केही समाजमा भने अरूले गरेको प्रशंसालाई संधै सकारात्मक रूपमा हेरिँदैन। उदाहरणका लागि, डाहा गर्ने वा जादू टुनामा विश्वास गर्ने समुदायमा भने अरूले गरेको प्रशंसालाई सहजै राम्रो रूपमा लिइँदैन।
प्रशंसालाई धेरै हदसम्म राम्रो रूपमा लिने समाजमा पनि अरूले गरेको प्रशंसा स्वीकार गर्ने थुप्रै तहहरू हुने गरेको अनुसन्धानदाताहरूले बताएका छन्। यी समाजमा प्रशंसा पाउँदा मानिसहरूले ‘धन्यवाद’ फर्काउँछन्। नाइजेरियाका अङ्ग्रेजीभाषीहरूमाझ गरिएको एउटा अध्ययनले ९४ प्रतिशतले अरूले गरेको प्रशंसालाई स्वीकार गरेको पाइएको छ जबकि त्यस्तो सङ्ख्या दक्षिण अफ्रिकीहरूमाझ ८८ प्रतिशत पाइएको छ। त्यस्तै अमेरिकीहरूमा ६६ प्रतिशत र न्युजिल्यान्डका मानिसहरूमध्ये ६१ प्रतिशतले त्यस्तो स्वीकार गरेको पाइएको छ।
तर प्रशंसा स्वीकार वा अस्वीकार गर्ने बाहेक पनि त्यसमा प्रतिक्रिया जनाउने थुप्रै तरिका हुन्छ। जर्मनहरूको संवाद विश्लेषण गर्दा उनीहरूले ‘धन्यवाद’ को सट्टा अन्य तरिकाले प्रशंसा स्वीकार गरेको पाइयो। उनीहरूले कहिलेकाहीँ ‘तिम्रो घरमा आज यो साँझ रमाइलो भयो’ भनेर भन्दा ‘अहो त्यो त राम्रो भयाो’ भनेर प्रतिक्रिया जनाएको पाइयो। धेरै अनुसन्धानकर्ताहरूले कसैले प्रशंसा पाउँदा हुने आन्तरिक द्वन्द्व समेटेका छन् जहाँ संवादलाई निरन्तरता दिन सहमति जनाउने तर आत्मप्रशंसा स्वीकारेको महसुस हुनुबाट जोगिन खोज्छन्।
केही खास अवस्थामा यो द्वन्द्व एकदमै बलियो हुन्छ। जापानमा, प्रशंसा अस्वीकार गर्न दबाब हुन्छ। पाएको ४५ प्रतिशत प्रशंसामा नकारात्मक प्रतिक्रिया दिइएको एउटा अध्ययनमा पाइएको थियो। तर जापानीहरूमा त्यसलाई अनुमोदन नगरीकनै पनि प्रशंसा स्वीकार गर्ने थुप्रै रणनीतिहरू छन्। त्यसमा टाउको हल्लाउने वा हाँसेर तारिफ गर्ने व्यवहार अशुभ भएको प्रतिक्रिया दिने गर्छन्। तर कुनै कामबारे दिइने प्रतिक्रियात्मक सुझाव ‘फिडब्याक’ खासगरी उसले के राम्रो गरिरहेको छ भन्दा पनि सुधार गर्न सक्ने ठाउँमा केन्द्रित हुने समाजमा प्रशंसा ग्रहण गर्न असहज हुनसक्छ।
चिनियाँ बालबालिकाहरूलाई “उनीहरूले के हासिल गरेका छन् भन्नेमा भन्दा पनि उनीहरूको कमीमा केन्द्रित हुन सिकाइएको हुन्छ,’ चाइनिज युनिभर्सिटी अफ हङकङको शैक्षिक मनोविज्ञान विभागका प्राध्यापक फ्लोरी फेइ-यीन ङ् भन्छिन्। ‘यो धारणाबाट हेर्दा चिनियाँ बालबालिकाहरू प्रशंसा पाउँदा असहज महसुस गर्न सक्छन् भन्ने बुझिन्छ,’ उनले भनिन्।
चिनियाँ संस्कृतिको पश्चिमीकरण भइरहँदा त्यसको अर्थ प्रशंसा स्वीकार गर्ने अभ्यास चीन लगायत इरानसहितका देशमा पनि बढ्दो छ। ङ्ले चिनियाँ बालबालिकाहरू अझै पनि वयस्कहरूले गर्ने प्रशंसामा कसरी प्रतिक्रिया जनाइरहेका छन् भनेर हेरिरहेको र त्यही व्यवहारको सिको गरिरहेको बताएकी छन्। उदाहरणका लागि, जब आफन्तहरूले अभिभावकको अगाडि बालबालिकाको प्रशंसा गर्छन् त्यतिबेला अभिभावकले त्यो प्रशंसाको प्रसङ्ग अन्यत्रै मोड्ने गरेको उनले बताइन्।
बालबालिकालाई उनीहरूको खास कुनै उपलब्धीपूर्ण काम बिना नै निरन्तर प्रशंसा गरिदिँदा पनि त्यो खोक्रो र अप्रभावकारी हुनसक्छ। तर त्यसो नगर्दा पनि त्यसले उनीहरूको भावनामा असर पुर्याउनसक्छ। केही वयस्कका लागि पनि आलोचना प्रशंसाभन्दा धेरै प्रभावकारी हुनसक्छ। उदाहरणका लागि विज्ञहरू नकारात्मक ‘फिडब्याक’ बाट थप प्रेरित हुन खोज्छन्।
जब प्रशंसाले काम गर्दैन
पक्कै पनि कुनै मानिसले प्रशंसाप्रति कसरी प्रतिक्रिया जनाउँछ भन्ने उसको व्यक्तित्वमा पनि भर पर्छ। आत्म-सम्मान कम भएका व्यक्तिमा प्रशंसाले चिन्ता बढाउन सक्छ किनभने उनीहरूको स्वधारणामा प्रशंसाले चुनौती दिनसक्छ। ‘सोसल एनजाइटी डिस्अर्डर’ भनिने एक प्रकारको आत्तिने मनोवैज्ञानिक अवस्था भएका व्यक्तिमा पनि कसैले नकारात्मक रूपमा आफ्नो मुल्यांकन गरिरहेको पो होला भन्ने भय हुन्छ। तर अन्य मानिसको मनलाई पनि अनपेक्षित प्रशंसाले अस्थीर बनाउन सक्छ। ‘सारमा प्रशंसा भनेको मुल्याङ्कन हो,’ एडी ब्रमल्मन भन्छन्। सकारात्मक नै हुँदा पनि, ‘मानिसलाई अरूले मूल्यांकन गरेको मन पर्दैन…यसले तपाईँलाई त्यो क्षणबाट बाहिर निकाल्छ। अरू मानिसले तपाईँबारे के सोच्छ भन्नेबारे तपाईँलाई थप सचेत गराउँछ।’
ब्रमल्मनको अध्ययनले बालबालिकाहरू आफ्नोबारे गरिने प्रशंसाबारे असाध्यै संवेदनशील हुने देखाएको छ। द नेदरल्यान्डस्का गीत गाउने बालबालिकामा गरिएको अध्ययनमा ब्रमल्मन र सहकर्मीहरूले असमानुपातिक रूपमा गरिने प्रशंसाले ‘सोसल एनजाइटी डिस्अर्डर’ भएका बालबालिका लजाउने गर्छन्। ‘त्यसरी लजाउनु भनेको अन्य मानिसले नकारात्मक रूपमा मूल्यांकन गर्न सक्छन् भन्ने संकेत हो,’ ब्रमल्मनले भने। ‘अरूले हामीलाई हेरिरहेका बेला यस्तो हुन्छ।;
यो अवस्थामा बालबालिकालाई असहज बनाउने एउटा कारण सामाजिक चिन्ता हो भने अर्को चाहिँ कुन तहको प्रशंसा भन्ने हो। बालबालिकालाई बढाइचढाइ गरिएको प्रशंसा नलजाइकन स्वीकार गर्न भनियो भने त्यसले मद्दत नगर्न सक्छ। प्रशंसाको मिहिन पक्षबारे बालबालिकाहरू सानै उमेरदेखि सचेत हुन्छन्। ‘किन्डरगार्टन जाने बालबालिकाहरूले जब उनीहरूले केही राम्रो नगरीकनै शिक्षकले बढाइचढाइ प्रशंसा गरेको देख्छन् उनीहरूले शिक्षकको प्रशंसामा त्यति विश्वास गर्दैनन्,’ ब्रमल्मनले भने।
अर्को शब्दमा, अन्धाधुन्ध रूपमा गरिएको छ भने प्रशंसाको मूल्य घट्छ। खासमा बढाइचढाइ गरिने प्रशंसाले राम्रोभन्दा नराम्रो धेरै गर्न सक्छ।ब्रमल्मन भन्छन्, ‘कम आत्मसम्मान भएका बालबालिकालाई अभिभावकहरूले धेरै प्रशंसा गर्छन्। यस्ता बालबालिकाहरूले प्रशंसा सुन्दा राम्रो महसुस गर्छन् भन्ने ठानेर अभिभावकले त्यसो गर्छन्। तर त्यो सत्य होइन।’ उनी र उनका सहकर्मीको अध्ययनले यदि कम आत्मविश्वास भएका बालबालिकाले बढाइचढाइ गरेको प्रशंसा पाए पनि त्यसले खासमा उनीहरूको आत्मविश्वास समयसँगै थप खस्काउने देखाएको छ। आफ्नो रुचि देखाउन अभिभावकले प्रशंसा गर्नुपरे त्यसका लागि उपायहरू छन्। उदाहरणका लागि, बालबालिकाले बनाएको चित्रको प्रशंसा गर्नुको सट्टा बालबालिकासँगै त्यसबारे कुरा गरेर आफ्नो रुचि व्यक्त गर्न सकिन्छ। ‘बालबालिकाले तपाईँको सकारात्मक मूल्यांकनभन्दा पनि तपाईँको न्यानोपन र स्नेह खोज्छन्,’ ब्रमल्मन ठान्छन्।
दबाबबाट राहत
त्यसैले अरूको सराहना गर्नेले अर्को मानिसलाई राम्रो महसुस गराउने आशयले प्रशंसा गरेको हुनाले उसलाई नराम्रो अनुभव नगराउनु महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ। अरूको प्रशंसा वा सराहना गर्ने व्यक्तिले एकदमै विचार पुर्याएर त्यस्तो गर्न सक्छन्। सँगै सराहना पाउने व्यक्तिले पनि त्यसलाई सहजै स्वीकार गर्न सक्दैनन् भने त्यसबाट पार पाउन सक्नुपर्छ। यो व्यक्तित्वसँग जोडिएको हुनसक्छ वा सांस्कृतिक पक्ष हुनसक्छ कि यस्तो अवस्थाबाट सहजै पार पाउन सजिलो छैन। अथवा कुनै खास किसिमको सराहनाले त्यो पाउने भन्दा पनि दिने व्यक्तिबारे थप कुराहरू बताउन गर्नसक्छ। ‘यी र यस्ता विभिन्न कारणहरू छन् जस्ले प्रशंसा पाउँदा पनि मानिसलाई नराम्रो महसुस गराउन सक्छन्,’ ब्रमल्मनको निष्कर्ष छ। ‘म पक्कै पनि विश्वास गर्छु कि अरूले गरेको सराहनालाई कसरी स्वीकार गर्ने भन्ने व्यक्तिको जिम्मेवारी होइन। तर कसरी कुनै निश्चित प्रतिक्रिया जनाउने भनेर अभ्यास गर्दा मात्रै पनि त्यसले मद्दत गर्न सक्छI त्यसो गर्दा सराहनाले आफूलाई असहज बनाएको कुरामा ज्यादा ध्यान दिनुहुँदैन,’ उनले भने।
क्रिस्टिन रो
बीबीसी