केशवप्रसाद भट्टराई ।
१. सवाल राजा ज्ञानेन्द्र वा राजसँस्थाको हुँदै होइन, राजसंस्थाले मुलुकलाई धेरै माथि उठायो भन्ने पनि होइन । राजसंस्था प्रजातान्त्रिक पनि नभएकै हो । तर हाम्रो राष्ट्रिय स्वतन्त्रता र सार्वभौमसत्ताको प्रतीकको रूपमा राजसंस्था थियो । मुलुक स्वतन्त्र र सार्वभौम रहिरहे ल अव यो बाटो जाऔँ , यसो गरौँ भन्ने अधिकार हाम्रो हातमा हुन्थ्यो । कस्तो राजनीतिक , सामाजिक र आर्थिक व्यवस्था निर्माण गर्ने भन्ने कुराबारे हामी नै अन्तिम निर्णय गर्ने हैसियतमा हुन्छौँ भन्ने हो । विकास केही वर्ष ढिलो होला तर हामीसँग आफ्नो राष्ट्र त हुन्छ नी ।
२. सिक्किम भारतमा विलय भएको झन्डै ५० वर्ष पछि पनि त्यहाँका नेपालीलाई विदेशी मूलका भनेर त्यहाँको सर्वोच्च अदालतले टिप्पणी गरेछ नी त । सिक्किमे नेपालीले आन्दोलन गरे र पछि अदालतले त्यो सच्यायो तर विवाद त उठ्यो । सिक्किममै सिक्किमे नेपालीले हामी विदेशी मूलका होइनौ भनेर आन्दोलन नै गर्नुपर्यो । देश नरहेपछि हामी यही देशका हौँ भन्न पनि आन्दोलन नै गर्नु पर्ने !
३. राजा हुन्जेल नेपालको स्वतन्त्रता र प्रभुसत्ताको सुरक्षामा प्रश्न थिएन । आज आएर एक जना अमेरिकी उच्च कूटनीतिक अधिकारी नेपालमा आएर तिम्रो प्रभुसत्ताको रक्षा गर भन्ने स्थिति त आयो नी । विश्वको एउटा सर्वशक्तिमान राष्ट्रले त्यो भन्नुको अर्थ धेरै गम्भीर र जटील सवाल हो –यसलाई सामान्य अर्थमा लिनुहुन्न । स्मरण रहोस स्वतन्त्र भारतले नेपालको प्रभुसत्तालाई मान्यता दिनुअघि अमेरिकाले नेपालको प्रभुसत्तालाई मान्यता दिएर दौत्य सम्बन्ध स्थापना गरेको थियो । त्यतिखेर चीनमा कम्युनिष्ट शासन थिएन –अमेरिका समर्थित शासन थियो भारत स्वतन्त्र भैसकेको थिएन । त्यसकारण अमेरिकाको नेपालसँगको सम्बन्धमा भूराजनीतिको सवाल नै थिएन–नेपालको प्राचीनता र पहिलो र दोस्रो विश्व युद्धमा नेपाली सेनाको वीरता र बहादुरीका कारण अमेरिकाको नेपालप्रति सद्भाव र मित्रताको भावना बढेको थियो ।
४. तर सवाल के पनि हो भने नेपालको प्रभुसत्ता कमजोर भएकै कारण नेपालबाट राजसंस्था हट्यो । राज्यको निर्णय क्षमता कमजोर र जीर्ण भएको अवस्थामा मुलुकमा सङ्घीयता र धर्म निरपेक्षता आयो । आखिर हामीले आफैं खुला मनले संसद भित्र र बाहिर छलफल र बहस गरेर गणतन्त्र, सङ्घीयता र धर्म निरपेक्षताको पक्षमा निर्णय गरेका त होइनौ । आफ्नो मुलुक भित्रको निर्णयमा राज्यको स्वामित्व हराएको बेलामा नै हामीले ती मूल्य, प्रणाली अँगालेका हौँ । अहिले आएर नेपालको प्रभुसत्ता राजा हटेको बेलाको भन्दा धेरै जीर्ण भैसक्यो, अब नेपाल आफैंले राजसंस्थालाई पुनर्स्थापना गर्ने सामर्थ्य राख्दैन न सङ्घीयतालाई नै बदर गर्न सक्दछ । हिन्दू राष्ट्रको सवाल पनि कम जटील छैन ।
५. त्यसकारण राष्ट्रिय सहमति कसलाई राष्ट्रपति बनाउने भन्ने सवालमा होइन, राष्ट्रपति जो भए पनि हुन्छ । त्यत्रा त्यत्रा सवालमा राष्ट्रिय सहमति नचाहिने पाँच वर्षे कार्यकालको सीमित संवैधानिक दायित्वको पदको निर्वाचनमा के को राष्ट्रिय सहमति, चुनावमा जो जित्छ जित्छ । सवाल प्रभुसत्ताको रक्षाको हो । प्रभुसत्ताको विस्तारको हो । आफ्नै मुलुकमा विदेशी भनिने स्थिति नआओस् भन्ने हो । त्यसमा खोज्नु पर्दछ राष्ट्रिय सहमति ।