Category: साभार/विविध

नेपाली युवालाई अत्यन्तै घातक युद्ध लड्न रूसी सेनामा भर्ती गराउने पहिलो पंक्तिका मानव तस्कर नेपाली नै छन्। फर्केर आउने सम्भावना शून्यप्रायः रहेको यस्तो तस्करी रोक्न असफल सरकारी प्रयास र त्यसको दुष्परिणाम बारेको खोज।

भद्र शर्मा | खोज पत्रकारिता केन्द्र

खकेन्द्र खत्रीले दाङबाट कृषि जेटीएको पढाइ सकेर पनि रोजगारी पाएनन्। पढ्दा लागेको ऋण तिर्न र परिवारलाई भरथेग गर्न उनलाई कमाउनै पर्ने बाध्यता थियो। एकल बाबुले हुर्काएका खकेन्द्रले कोरिया जाने सुर कसे। रोल्पा, गंगादेवका उनी तुलसीपुर, दाङमा बसेर कोरियाली भाषा सिक्न थाले।

खकेन्द्रको डेरा नजिकै बस्थे सल्यानका ‘सुशान्त’ भनिने निमबहादुर कुँवर र मोहन वली। उनीहरूले खकेन्द्रलाई कोरिया जाने झञ्झट भन्दा ‘धेरै कमाइ हुने’ रूस जान हौस्याए। रूसी सेनामा महीनाको तीन लाख रुपैयाँ तलब, एक वर्षपछि रूसी नागरिकता जस्ता प्रलोभन दिए। यी दुईसँगै भेटिइरहने गणेश न्यौपानेले त कोरियाको ‘सपना’ देख्नु पैसा र समयको बर्बादी भएको ठोकुवा गरिदिए।

यसअघि पोहोर भदौतिर रोल्पाकै नुवागाउँका अभिषेक बुढालाई पनि सुशान्त र मोहनले रूस पठाइसकेका थिए। उनीहरूले त्यहाँको सेनामा भर्ती भए पनि लडाइँमा गई नसकेका अभिषेकसँग खकेन्द्रको कुरा गराइदिए। अभिषेकले उनलाई रूसी सेनामा भर्ना हुन थप प्रलोभन दिए। अहिले लडाइँका क्रममा अभिषेकको मृत्यु भइसकेको सरकारले पुष्टि गरेको छ।

रूसी सेनामा भर्ती भई जसोतसो त्यहाँबाट फुत्किएका युवाहरूका अनुसार मोहन वलीका दाइ नाता पर्ने सल्यान, छत्रेश्वरीकै राज वली रूसमा बस्छन्। उनले रूसी प्रहरीमा कार्यरत महिलासँग विवाह गरेका छन्।

यी वली दाजुभाइले विदेश जान चाहने नेपाली युवालाई विभिन्न प्रलोभन दिएर रूसी सेनामा भर्ती गराएका छन् र, त्यसबापत ठूलो रकम असुल्छन्।

खकेन्द्रका आफन्त पर्ने रोल्पा गंगादेवका दलबहादुर वलीले पनि मोहन वलीलाई ७ लाख रुपैयाँ बुझाएर रूस गए। सँगै रूस जानेमा थिए, सल्यान दामाचौरका तारा घर्ती पनि। परिवारका अनुसार लडाइँमा युक्रेनी सेनाको गोली लागेर ताराको मृत्यु भइसकेको छ।

गएको ३० असोजमा रूस पुगेका खकेन्द्र र दलबहादुर १६ कात्तिकमा अजरबैजान एअरलाइन्सबाट दिल्ली हुँदै नेपाल फर्किए। दलबहादुर अहिले भारतको हिमाञ्चलमा मजदुरी गर्दैछन् भने खकेन्द्र दलाललाई बुझाएको पैसा फिर्ता लिएर कसरी अन्य देश जाने भन्ने ध्याउन्नमा छन्।

खकेन्द्र र दलबहादुरले रूसी सेनामा जानका लागि मोहन वलीलाई नगद रु.३ लाख र बाँकी रकम उनकै निर्देशनमा निमबहादुर कुँवर र गणेश न्यौपानेको बैंक खातामा जम्मा गरिदिएका थिए (हे. बैंकिङ कारोबार)। पैसा बुझाएको दश दिनमै उनीहरूको भिसा आयो। काठमाडांै छाडेको दुई दिनपछि उनीहरू दुबई हुँदै रूसको राजधानी मस्को पुगे।

त्रिभुवन विमानस्थलमा उनीहरूसँगै रूस जान हिंडेका धादिङ, सल्यान र रोल्पाका थप पाँच जना भेटिए। दुबई पुग्दासम्म यो समूह ५२ जनाको भइसकेको थियो। युद्धग्रस्त क्षेत्रको जोखिमबारे बेखबर यी नेपाली युवाहरू उत्साहित थिए।

मस्को पुगेपछि त्यहाँका एजेन्टले अरू सबैलाई भर्ती केन्द्रमा पुर्‍याए पनि पचास हजार रुपैयाँ तिर्न बाँकी रहेको भन्दै खकेन्द्रलाई अर्कै होटलमा दुई दिन राखे। बक्यौता बुझाएपछि मात्रै भर्ती केन्द्र पुर्‍याइएका खकेन्द्रले भर्तीका लागि तम्तयार करिब १५० युवा देखे।

त्यहाँ उनलाई एउटा कागजमा हस्ताक्षर गर्न लगाइयो। ‘ग्रुप सेभेन बटालियन’ अन्तर्गत भर्तीका लागि रूसी भाषामा लेखिएकोे उक्त करारनामालाई गुगलको सहायताले अनुवाद गर्दा पहिले सुनाइए जस्तोे घाइते वा मृत्यु भएमा रु.१ करोड पाइने प्रावधान थिएन।

अन्योलका बीच उनीहरूलाई एक दिनको बस यात्रापछि तालीम हुने ठाउँमा पुर्‍याइयो। ६ महीनाको तालिमपछि युद्धमा पठाउने भनिए पनि दुई हप्तासम्म ड्रोन र बन्दुक चलाउने तालीम दिएर लडाइँमा पठाउन सुरु गरिएको थियो। त्यो पनि युक्रेनी सेनाका बङ्कर र टुकडी कब्जा गर्नका लागि।

यति बेलासम्म खकेन्द्र ‘ग्रुप सेभेन बटालियन’को ह्वाट्सएप ग्रुपमा जोडिइसकेका थिए। यसअघि नै युद्धमा सहभागी नेपालीहरूले त्यो ग्रुपमा हालेका मृत्यु र अङ्गभङ्गका दर्दनाक भिडियो र तस्वीरहरू देखेपछि उनको मन फेरियो।

अब युद्धमा गएपछि फर्किने सम्भावना छैन भन्ने बुझेका उनले त्यहाँबाट निस्कने उपाय खोज्न थाले। आफूसँग भएको १७ हजार रुबल (करिब २६ हजार रुपैयाँ) कमाण्डरलाई घुस दिए र, घरमा आफन्त बिरामी भएको भनेर विदाको बहाना बनाएर युद्धमा जानुअघि कात्तिक १२ गतेको साँझ ब्यारेकबाट बाहिर निस्किन सफल भए।

आधा रातमा सबै सुतेको मौका छोपेर निस्किएका उनी जंगलको बाटो  हिंडिरहँदा ट्याक्सी भेटियो। गुगल अनुवादको सहायताले ट्याक्सी चालकसँग सहयोग मागेर थप १४ घण्टाको यात्रापछि १३ कात्तिकमा मस्को पुगे। आफूसँग भएको पैसा सबै सकिएकाले नेपालबाटै टिकट काट्न लगाएर उनी अजरबैजान एअरलाइन्स मार्फत नेपाल फर्किएका हुन्।

खकेन्द्रले रूस जाँदा सुशान्त र मोहनलाई बुझाएको रु.७ लाख जसरी पनि फिर्ता लिनु छ। त्यसैले उनी आफ्ना अरू साथी रूस जान चाहेको बहाना बनाएर सुशान्तलाई भेट्न नेपालगञ्ज पुगेका थिए।

त्यही भेटमा पैसा फिर्ता मागेपछि सुशान्तले बैंकको चेक थमाए। तर, चेक दिएको बैंक खातामा रकम थिएन। अहिले सुशान्त फरार छन्। “बैंकिङ कसुर र मानव तस्करीको आरोपमा नेपाल प्रहरीको बेचबिखन ब्यूरोमा जाहेरी दिएको छु” खकेन्द्रले भने, “अहिलेसम्म केही भएको छैन।”

मानव तस्करको जालो

बेरोजगार युवालाई रूसी सेनामा पठाई लाखौं रुपैयाँ असुल्ने मानव तस्करहरूको ठूलो सञ्जाल रहेकोे पीडितहरूको बयानबाट स्पष्ट हुन्छ।

रूसी सेनाको कब्जाबाट फुत्किएर खोज पत्रकारिता केन्द्र को सम्पर्कमा आएका एक दर्जन बढी युवाले रूस जानकै लागि दलाललाई ७ देखि १० लाख रुपैयाँसम्म बुझाएकोे बताएका छन्।

उनीहरूका अनुसार नेपालीलाई विना तालीम अग्रमोर्चामा पठाइने भएकाले त्यहाँबाट सकुशल फर्केर आउने सम्भावना ५ प्रतिशत पनि छैन। नेपाल र रूसबीच सैनिक सम्झौता नभएकाले युद्धका घाइतेले क्षतिपूर्ति पाउँदैनन्, मृतकका परिवारले आफन्तको शव समेत पाउँदैनन्।

रूसी सेनामा भर्ती भएका खकेन्द्र लगायतका करिब १०० नेपाली ज्यानको बाजी राखेर कालको मुखबाट फर्किए। तर, उनीहरू जस्तै दलालको विश्वासमा परी रूस पुगेका मकवानपुरको थाह नगरपालिकाका रामकुमार प्रधान युक्रेनी भूमिबाटै सम्पर्कविहीन भएका छन्।

त्यसअघि रामकुमार नेपाली सेनामा कार्यरत थिए। जागिरको थोरै पैसाले परिवार धान्न धौ–धौ थियो। २०६४ सालमा आमाको निधनपछि उनले सेनाको जागिर छाडे। अरू रोजगार नपाएका उनको परिवारमा २०७२ सालको भूकम्पले घर लडाइदिएपछि थप दुःख निम्तियो। अवस्थामा सुधार नभएपछि ऋणमाथि ऋण थपेर गएको असारमा रु.८ लाख दलाललाई बुझाए, रूस गए।

अहिले उनको परिवारले त्रिपुरेश्वरस्थित परराष्ट्र मन्त्रालयकोे कन्सुलर विभागमा बुझ्दा त्यहाँका कर्मचारीले उनको लडाइँका क्रममा युक्रेनमा मृत्यु भएको खबर सुनाएको भाइ बाबुकाजी बताउँछन्।

रामकुमारसँगै रूस हिंडेका काठमाण्डौ डीबी गुरुङ त्यहाँको सेनामा भर्ती हुनु अगावै नेपाल फर्काइएको भनिए पनि रामकुमार गएको ९ महिनादेखि सम्पर्कमा छैनन्।

“अक्टोबर १६ मा मलाई युद्धमा लैजाँदैछ। के हुन्छ थाह छैन। फर्केपछि फोन गरौंला” युद्धमा जानु दुई दिनअघि भाइ बाबुकाजीसँग ह्वाट्सएप कुराकानी गरेका रामकुमारले रूसी सेनाको कम्ब्याट लगाएको फोटो पनि पठाएका थिए।

“पैसाकै लागि दलालको भर परेर गएको हो। अहिले मृत्यु भइसक्यो भन्छन् तर, सरकारले केही प्रमाण दिएको छैन”, भाइ बाबुकाजीले भने।

बाबुकाजीका अनुसार डीबी गुरुङ पनि रामकुमारसँगै रूस जान भनेर कतारसम्म पुगेका थिए। तर कतारको अध्यागमनले उनलाई फर्काइदिएको थियो। दोस्रो पटक प्रयास गर्दा चाहिं उनी रूसको अध्यागमनबाट फर्काइएका थिए।

डीबी गुरुङले बेपत्ता हुनुअघि प्रधानको परिवारलाई भने अनुसार उनी र रामकुमारलाई एजेन्ट नवराज केसी र म्यानपावर सञ्चालक सुरज थापा मिलेर रूस पठाएका थिए। रामकुमारले रूस जानका लागि रु.८ लाख सुरजलाई बुझाएको उनको परिवारले बताएको छ। उनीहरूको टिकट न्यू नेपाल एजुकेसन वल्र्ड नामक ट्राभल कम्पनीले बनाएको थियो। पीडित परिवारका अनुसार नवराज र सुरज अहिले भारतमा लुकेका छन्। न्यू नेपाल एजुकेसन वल्र्डका सञ्चालक पनि सम्पर्कमा छैनन्।

बाबुकाजी आफैं सेवाग्राही बनेर रूस जाने टिकट बनाइदिन आग्रह गर्दा त्यहाँका कर्मचारीले चासो त देखाए तर, सञ्चालक सुरज थापा त्यहाँ थिएनन्। सम्पर्क सूत्र पत्ता लगाएर ह्वाट्सएपमा कुरा गर्दा नवराजले रामकुमारलाई आफूले टिकट मात्र मिलाइदिएको बताएका थिए।

“एक पटक कुरा भएको हो, त्यसपछि उनीे ह्वाट्सएपमा पनि छैनन्”, बाबुकाजीले भने।

नेपाली सेनाको जागिरबाट सेवा निवृत्त तीर्थराज पाण्डे दुबईको रोयल गार्डमा जागिर खुल्ने हल्ला सुनेर सुर्खेतबाट काठमाडौं आएका थिए। पोहोर वैशाखमा काठमाडौं आएका उनको अधिकांश समय गोंगबुको बर्गर हाउसमा बित्थ्यो।

त्यहीं धादिङका कुबेर कार्की उनीसँग नजिकिए। “दुबई रोयल गार्ड भन्दा रूसी सेनामा जानुस्। म ढुक्कले मिलाइदिन्छु” उनले लोभ देखाए, “महिनाको तीन लाख तलब, भविष्यमा नागरिकता, पासपोर्ट सबै मिल्छ।”

कुबेरको आश्वासनमा लोभिएका तीर्थराजले सल्यान छत्रेश्वरीका राज वलीलाई रु.६ लाख ५० हजार बुझाएको एक हप्तामै अर्थात् ३० सेप्टेम्बरमा दुबई हुँदै मस्को पुगे। त्यहाँ उनलाई लिन रूसी नागरिक एलेक्स विमानस्थलमा आइपुगेका थिए। ३ अक्टोबरमा तालीम केन्द्रमा पुगेपछि उनलाई २२ पृष्ठको करार सम्झौता थमाइयो। त्यसमा दलालले भने जस्तो सेवा–सुविधा उल्लेख नभएको देखेपछि तीर्थराज झस्किए।

उक्त करारमा हस्ताक्षर नगरे रूसी सरकारले १५ वर्षसम्म जेल हाल्न सक्ने चेतावनी भारतीय एजेन्टले दिए पनि तीर्थराज सहमत भएनन्। “बरु जेल हाल्, म अब अगाडि जान्नँ भनेर अड्डी कसें। मेरै कारण अरूको भर्ती पनि भाँडिन्छ भनेर होला, मलाई छोडिदियो”, तीर्थराज भन्छन्।

मस्कोबाट नेपाल फर्कंदा उनको थप रु.४ लाख खर्च भयो। काठमाडौंमा भेटिएका राज वलीले जाँदा लागेको खर्चमध्ये रु.३ लाख ५० हजार फिर्ता गर्ने वाचा त गरे त्यसपछि बेपत्ता भए।

“म्यासेज गर्‍यो भने कहिले दिल्लीमा, कहिले कहाँ छु भन्छ” रूस जानुअघि तत्कालीन शिक्षामन्त्री देवेन्द्रराज पौडेलको सुरक्षार्थ नौ महिना खटिएका तीर्थराज सुनाउँछन्, “रूसको चक्करमा निकै दुःख पाइयो।”

कति मरे, कति हराए, थाहै छैन

‘रूसी सेनामा भर्ना भएका नेपालीको जीवन रक्षार्थ अभियान’ले संकलन गरेको विवरण अनुसार रूस–युक्रेन युद्धमा ४९ नेपाली युवाको मृत्यु भएको पुष्टि भइसकेको छ। त्यस्तै, मृत्यु भएको खबर पाए पनि आधिकारिक पुष्टि नभएका थप ४१ जना छन्। रूसी सेनामा रहेका नेपालीले दिएको सूचनाको आधारमा मृतकका परिवारले कुशको शव बनाएर अन्तिम संस्कार पनि गरिसकेका छन्।

समाजले २०८१ वैशाखसम्म रूसी सेनामा भर्ती भएका ९९१ जना युवाका परिवारको विवरण संकलन गरेको छ। उक्त विवरण अनुसार युद्धमा घाइते भएका १२७ जना नेपाली युवा रूसी अस्पतालमा उपचाररत छन्। २७२ जना आठ महिनादेखि परिवारको सम्पर्कमा छैनन्।

नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालय, कन्सुलर सर्भिस विभागका महानिर्देशक प्रकाशमणि पौडेल रूसी सेनामा भर्ती भइसकेपछि त्यहाँबाट भागेर मस्कोसम्म फर्किन सकेका ११० जना नेपालीको यात्रा अनुमतिपत्र (ट्राभल डकुमेन्ट) बनाएर नेपाल पठाएको बताउँछन्।

फर्किएका नेपाली युवाहरू भन्छन्– नेपालीलाई भर्ती गर्ने रूसी सेनाका ब्यारेक संगठित र व्यवस्थित देखिए पनि युद्धको अग्रमोर्चा निकै भद्रगोल र अव्यवस्थित छ। तालीम प्राप्त वास्तविक सैनिक कमाण्डर युद्धमा सबैभन्दा अगाडिको मोर्चाबाट टाढा अर्थात् सुरक्षित क्षेत्रमा रहेर अनुगमन गर्छन्। अपराध प्रमाणित भई जेल सजाय काटिरहेका कैदीलाई चाहिं कमाण्डर बनाएर अग्रमोर्चामा पठाइन्छ। उनीहरूले नेपाली सैनिकलाई कुटपिट गर्ने, मानसिक यातना दिने र अङ्गभङ्ग गरेर ज्यान लिने धम्की दिन्छन्।

हत्या, बलात्कार, डकैती आदि जघन्य अपराधमा जन्मकैदको सजाय भोगिरहेका रूसी नागरिकले एक वर्ष युद्ध लड्न मञ्जुर भए सजाय मिनाह हुन्छ। युद्धमा मृत्यु नभएमा उनीहरू एक वर्षमा घर फर्कन्छन्। त्यसपछि उनीहरूले समाजमा जस्तोसुकै अराजकता देखाउँदा पनि प्रहरीले पक्राउ गर्दैन। बरु युद्धबाट बाँचेर आएको ‘वार हिरो’ भन्दै सम्मान गरिन्छ।

अवैध धन्दा, सबैको मिलेमतो

नेपाली कानून अनुसार भारतीय र बेलायती सेना बाहेक विदेशका अन्य सैन्य संस्थामा नेपाली नागरिकको भर्ती अवैध हो। सन् २०२२ को जून महिनामा भारतले अग्निपथ योजना अघि सारेपछि उत्पन्न विवादका कारण भारतीय सेनामा नेपाली युवाको भर्ती प्रक्रिया स्थगित भएको छ।

साढे दुई वर्षअघि रूसले युक्रेनमाथि आक्रमण शुरू गरेपछि रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर भी पुटिनले विदेशी नागरिकलाई पनि रूसी सेनामा भर्तीको बाटो खुला गरे। आकर्षक तलब, रूसी नागरिकता, पासपोर्ट र आवासीय सुविधा लगायत घोषणा गरेपछि अध्ययनका लागि रूस पुगेका युवाहरू पहिलो पटक रूसी सेनामा भर्ना भए।

दुई हप्तासम्म सैनिक शिविरमा कम्ब्याट डे«स लगाएर हतियार र ड्रोन चलाउन सिकाइएका उनीहरूलाई रूसी कमाण्डरले त्यसको भिडियो बनाएर टिकटक लगायतका सामाजिक सञ्जालमा हाल्न लगाए।

उक्त भिडियो हेरेर लोभिएका खाडीमा काम गर्ने र बेरोजगार नेपाली युवाको सोधपुछ बढ्न थाल्यो। त्यहींबाट नेपाली युवालाई रूसी सैनिक बनाउन दलालहरू पनि सक्रिय भए। नेपाली युवालाई धमाधम भिजिट भिसामा दुबई हुँदै मस्को पुर्‍याउन थालियो।

“मेरा श्रीमान् नेपाली सेनाको जागिर छाडेर दुबईमा कुकको काम गर्दै हुनुहुन्थ्यो। त्यहींबाट दलालको पछि लागेर रूस पुग्नुभएछ।” युद्धमा ज्यान गुमाएका जाजरकोटका नवीन शाहीकी श्रीमती दीप सिंह शाही भन्छिन्, “लडाईंमा उहाँको ज्यान गयो, अब कसलाई के भन्ने। क्षतिपूर्तिका लागि दिएको निवदेन सरकारले लिंदैन।”

पैसाको लोभमा सेना र प्रहरीको जागिर छोडेर खाडी मुलुकमा पुगेका अन्य नेपालीले पनि तालीम अवधिभर रूसी सेनामा जागिरको राम्रो अवसर भएको विज्ञापन गरे। रूसी सेनाकै आग्रहमा सामाजिक सञ्जालमा राखिएका त्यस्ता भिडियोबाट आकर्षित नेपाली युवा अझै पनि मानव तस्करको फन्दामा परिरहेका छन्।

मेरा श्रीमान् नेपाली सेनाको जागिर छाडेर दुबईमा कुकको काम गर्दै हुनुहुन्थ्यो। त्यहींबाट दलालको पछि लागेर रूस पुग्नुभएछ। लडाईंमा उहाँको ज्यान गयो, अब कसलाई के भन्ने। क्षतिपूर्तिका लागि दिएको निवदेन सरकारले लिंदैन।

– युद्धमा ज्यान गुमाएका जाजरकोटका नवीन शाहीकी श्रीमती दीप सिंह शाही

“जाँदा आठ लाख तिरेको थिएँ, फर्कंदा समेत गरेर ११ लाख सकियो”, रूस पुगेर फर्किएका दैलेखका कृष्णबहादुर शाहीले भने। नेपाली सेनाबाट अवकाशप्राप्त उनका दुई गाउँले तुलाराम अधिकारी र दुर्गा पौडेलको भिडियो हेरेपछि उनी पनि दलाललाई पैसा बुझाएर रूस गएका थिए।

बायाँ हातबाट चार र दाहिने तिघ्राबाट दुईवटा गोली निकालिएका कृष्णबहादुरको शरीरभरि बमका छर्राले बनाएका घाउ छन्। उनकै क्षेत्रका खेम सुनारलाई रु.८ लाख बुझाएर रूस गएका कृष्ण ऋणको भारीले थिचिएका छन्। उनी आफूलाई रूस पठाउने दलाल खोजिरहेका छन्।

रूसी सेनामा भर्ना भएका नेपालीको ज्यान गइरहेको खबर सञ्चारमाध्यममा प्रकाशित भएपछि तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठले फागुन २३ गते रूसी समकक्षी सर्गेइ लाभरोभसँग टेलिफोनमा कुरा गरेका थिए। श्रेष्ठले रूसी सेनामा भर्ना भएका नेपालीको करार सम्झौता रद्द गरी फिर्ता पठाउन, घाइतेको उपचार र मृतकका परिवारलाई क्षतिपूर्तिको व्यवस्था गर्न माग गरेको परराष्ट्र मन्त्रालयले त्यसबेला जारी गरेको विज्ञप्तिमा उल्लेख छ।

परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रवक्ता अर्जुनबहादुर राई दुई देशका विदेश मन्त्रीबीच कुरा भए पनि त्यसको कार्यान्वयन नभएको बताउँछन्। “उनीहरूले हाम्रो कुरा सुनेपछि कार्यान्वयनका लागि मोडालिटीको विषय उठाएका थिए” राई भन्छन्, “तर, त्यसमा खास काम भएको छैन।”

यता बेरोजगार युवालाई ललाई–फकाई युद्धमा पठाउने दलालहरूको पहिचान गरी कारबाही गर्ने काम पनि अहिलेसम्म सरकारको प्राथमिकतामा परेको छैन।

“कति दलालहरू त विदेश पुगिसके” रूसी सेनामा भर्ती भएका नेपालीको जीवन रक्षार्थ अभियानकी संयोजक कृतु भण्डारी भन्छिन्, “यहीं भएकालाई पनि कारबाही गर्न प्रहरीले चासो दिएको छैन।”

उनका अनुसार रोजगारीको आशमा रूसी सेनामा भर्ती भएका नेपालीहरू अग्रमोर्चामा पठाउन थालिएपछि दिनहुँजसो मारिने, घाइते हुने र घर फिर्तीको लागि याचना गर्नेको संख्या बढिरहेको छ।

उनीहरूको उद्धार, उपचार, क्षतिपूर्ति र दाहसंस्कार जस्ता विषय सम्बोधन नभएपछि यस अघिदेखि नै मानव तस्करले खाडीमा अलपत्र पारेका महिलाको रक्षार्थ काम गरिरहेकी कृतु यो अभियानमा संलग्न भएकी हुन्।

२३ चैतमा मानव तस्करीमा संलग्न ६१ जनाको नाम प्रमाण सहित गृहमन्त्री रवि लामिछानेलाई बुझाए पनि खासै कारबाही नभएको भण्डारीको गुनासो छ।

रूस पुग्नेमध्ये अधिकांशले दुबईलाई ट्रान्जिट बनाएको देखिन्छ। कोही आफू भर्ती भएपछि एजेन्टको रूपमा काम गरिरहेका त कति युद्धमै मारिइसकेका छन्, हामी यसमा संलग्न गिरोहबारे खोजबिन गरिरहेका छौं।

– प्रहरी उपरीक्षक गौतम मिश्र, निर्देशक, नेपाल प्रहरीको मानव बेचबिखन अनुसन्धान ब्युरो

यद्यपि, त्यही सूचीका आधारमा प्रहरीले २२ जना म्यानपावर सञ्चालक, ट्राभल एजेन्सीका सञ्चालक र केही पूर्व सैनिकलाई पक्राउ गरेको थियो। “प्रहरीले २२ जनालाई पक्राउ गरेर छाडेको छ। केहीबाट रकम फिर्ता गराइएको छ तर, थप कारबाही कसैलाई भएको छैन”, भण्डारीले भनिन्।

“रूस पुग्नेमध्ये अधिकांशले दुबईलाई ट्रान्जिट बनाएको देखिन्छ। कोही आफू भर्ती भएपछि एजेन्टको रूपमा काम गरिरहेका त कति युद्धमै मारिइसकेका छन्” नेपाल प्रहरीको मानव बेचबिखन अनुसन्धान ब्युरोका निर्देशक प्रहरी उपरीक्षक गौतम मिश्र भन्छन्, “हामी यसमा संलग्न गिरोहबारे खोजबिन गरिरहेका छौं।”

रूसी सेनामा भर्ती भएर सम्पर्कविहीन भएका २२ जनाका परिवारले खोजी र उद्धारका लागि पहल गरिदिन निवेदन दिएका छन्। निवेदनमा नाम रहेकामध्ये दुई जनाको मृत्यु भएको उनीहरूसँगै रूसी सेनामा रहेका नेपालीले सम्बन्धित परिवारलाई सूचना दिएका छन्। त्यहाँ सम्पर्कविहीन भएका भनिएका एक जना नेपाली भने फर्किसकेका छन्।

“यसअघि उद्धारका लागि निवेदन मात्र आएकाले अनुसन्धान अगाडि बढाएर कारबाही गर्न सकिएको थिएन। अब जाहेरी पनि आएकाले कारबाही अगाडि बढेको छ। यसको नतिजा केही दिनमा देखिएला”, एसपी मिश्रले भने।

गएको मंसीर तेस्रो साता नेपालीलाई अवैध बाटो मस्को पुर्‍याएर रूसी सेनामा भर्ती गराएको आरोपमा शैक्षिक परामर्श दिने कन्सल्टेन्सी सञ्चालक सहित १२ जना पक्राउ परेका थिए। तीमध्ये नेपाली सेनाबाट अवकाशप्राप्त हरि बिक र अरू दुई जना सुजाता दाहाल र ईश्वर अधिकारी पनि थिए। ती सबै तुरुन्तै रिहा भए।

पक्राउ परेकामध्ये चार जना विरुद्ध काठमाडौं जिल्ला अदालतमा मुद्दा दायर भए पनि अदालतले पर्याप्त प्रमाण नपुगेको भन्दै आरोपितलाई सफाइ दियो। अभियन्ता कृतु भण्डारी मानव तस्करहरूलाई राजनीतिक पहुँचको आधारमा उन्मुक्ति दिइएको आरोप लगाउँछिन्।

सिकलसेल रोगप्रति सरकारले निरन्तर बेवास्ता गरिरहँदा एकातिर यो रोगका बिरामीहरू बढ्दै छन्, अर्कोतिर तराईको श्रमशील जनशक्ति ‘विरामी’ भइँदिदा राज्यलाई ठूलो क्षति पुगिरहेको छ।

उन्नती चौधरी | खोज पत्रकारिता केन्द्र

गाउँपालिका कार्यालय बाहिर बैसाखीको सहारामा बल्लतल्ल उभिन सकेका थिए, साँघुराम चौधरी। देख्ने जो–कोहीले पनि उनको अनुहारमा असिम पीडा अनुभूत गर्न सक्थ्यो।

कैलारी गाउँपालिका–८ लोहरपुरका ३८ वर्षीय साँघुरामलाई सिकलसेल रोगले च्यापेको ९ वर्ष पुग्यो। रक्तप्रवाह रोकिएर सुक्दै गएको उनको एउटा खुट्टा पोहोर मंसीरमा चिकित्सकले काटिदिए। त्यसमाथि निरन्तरको शरीर दुखाइ र विभिन्न अंगमा देखा पर्ने समस्याले गिजोलिराख्छ। साह्रो–गाह्रो हुँदा रगत चढाइहाल्नुपर्छ।

त्यसदिन उनी सिकलसेलका बिरामीले पाउने सुविधाबारे जानकारी लिन गाउँपालिका कार्यालय पुगेका थिए।

साँघुरामका अनुसार उपचारमा उनको जायजेथा सबै सकियो। लघुवित्तको ऋण तिर्न दुई कट्ठा जग्गा र बस्तुभाउ बेच्नु पर्‍यो। घरमा श्रीमती र ११ वर्षका छोरा छन्। “अब त रगत दिने साथीभाइ पनि टाढिन थालिसके”, उनले भने।

उता कैलारी–५ का नेकिराम कठरियाका १६ र १४ वर्षका दुई सन्तान रोग पत्ता नलागेरै बिते। “छोरीलाई ज्वरो आइराख्थ्यो, एक दुई पटक पखाला चलेपछि बचाउन सकिएन” उनले भने, “छोरालाई पित्तथैलीमा पत्थरी थियो, जन्डिस पनि देखिएको थियो।”

कठरियाकी श्रीमती पनि सिकलसेलकी बिरामी हुन्। पछि परीक्षण गराउँदा उनकी जेठी छोरीमा पनि सिकलसेल देखियो। त्यसैले बितेका दुई बच्चाको मृत्युको कारण पनि सिकलसेल हुनसक्ने उनको अनुमान छ। चिकित्सकहरूका अनुसार सिकलसेलका बिरामीलाई पत्थरी, जण्डिस जस्ता समस्या पनि हुने गर्छ।

धनगढीकी २९ वर्षीया सुष्मा राना थारूलाई सानैदेखि हातखुट्टा दुख्ने, थकाइ लाग्ने, शरीर दुख्ने समस्या थियो। महीनैपिच्छे बिरामी पर्न थालेपछि अभिभावकले झारफुक गराए। उस्तै समस्या भाइ शिवमलाई पनि देखिएपछि २१ जेठ २०७७ मा परीक्षण गराउँदा दिदीभाइ दुवैमा सिकलसेल पोजिटिभ देखियो।

अहिले शिवमका पाँच वर्षीय छोरामा पनि त्यही समस्या देखिएको छ। यस पटक भने उनीहरूले झारफुक गरेनन्, अस्पताल लगे। सुष्मा भन्छिन्, “तीनै जना औषधि खाइरहेका छौं।”

असाध्यै पीडा, भद्रगोल व्यवस्थापन

सिकलसेल रोगले असाध्यै पीडा दिने र उपचार पनि महँगो हुने गरेको प्रा.डा. विशेष पौडेल बताउँछन्। यो रोगका बिरामीलाई सरकारले उपचारका लागि केही सहयोग गरे पनि त्यसबाट खासै मद्दत नपुगेको उनको बुझाइ छ। उनी भन्छन्, “यो रोगका बिरामीलाई प्रसवका बेला महिलालाई हुनेभन्दा पनि धेरै बढी पीडा निरन्तर भइरहन सक्छ।”

सिकलसेल रोगका बिरामीको शरीरमा रक्त कोषिकाहरू हँसिया आकारको हुने हुँदा त्यस्ता कोषिकाहरू एकापसमा गुजुल्टिएर रक्त प्रवाहमा बाधा पुग्ने र त्यसले असह्य पीडा दिने उनी बताउँछन्। चिकित्सकका अनुसार रक्त प्रवाहमा अवरोधका कारण शरीरका विभिन्न अंग काम नलाग्ने, हृदयघात हुनेसम्म हुन्छ।

पश्चिम नेपालको थारू समुदायमा बढी देखिएको यो वंशाणुगत रोगका पीडितहरू कञ्चनपुर, कैलाली, बर्दिया, बाँके र दाङमा बढी छन्।

दुई वर्षअघि अध्येता सन्तराम चौधरीले दाङ जिल्लामा गरेको एक अध्ययन अनुसार त्यहाँ थारू समुदायका ९.३ प्रतिशतमा सिकलसेल देखिएको थियो। जबकि, थारूबहुल पश्चिमका पाँच जिल्लामध्ये दाङमा प्रभावितको संख्या कम भएको अनुमान छ। स्वास्थ्य कार्यालय, बर्दियाले १ हजार ९९२ जनामा गरेको अनुसन्धानमा ११ प्रतिशतमा सिकलसेल रोग फेला परेको थियो।

नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्का अनुसार सानो आकारमा भएका यस्ता छिटपुट सर्वेक्षण बाहेक नेपालमा सिकलसेल प्रभावित जनसंख्या कहाँ कति छ भन्नेबारे विस्तृत अध्ययन भएको छैन। परिषद्ले सिकलसेलबारे नेपालको तराईका जिल्लामा गरेको एक विस्तृत अध्ययनको प्रतिवेदन भने अझै तयार भइनसकेको त्यहाँका सूचना अधिकारी चन्द्रभूषण यादव बताउँछन्।

“यो रोग निर्मूल पार्न अहिलेसम्म पत्ता लागेको उपचार भनेको १२ वर्षभन्दा माथिका बिरामीका लागि जिन थेरापी हो, जुन असाध्यै महँगो छ” प्रा.डा. पौडेल भन्छन्, “जिन थेरापीका लागि विदेशमा करिब १६–१७ करोड रुपैयाँ खर्च लाग्छ।” यद्यपि पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकामा बोनम्यारो ट्रान्सप्लान्ट गरेर निर्मूल पार्न सकिने उनले बताए। नेपालमै संभव रहेको बोनम्यारो ट्रान्सप्लान्टका लागि आवश्यक स्रोतसाधन भए पनि सरकारले व्यवस्थापन गर्न नसकेको उनको गुनासो छ।

संघीय सरकारले सिकलसेल प्रभावितका लागि उसकोे जीवनभरमा उपचार बापत एक लाख रुपैयाँ उपलब्ध गराउँछ।

महिलालाई झनै गाह्रो

गोदावरी नगरपालिका–८ की राधा चौधरीको जीवन सिकलसेलले कष्टसाध्य बनाएको छ। उनका दाइ, दिदी र भाइ समेत यही समस्याबाट प्रभावित छन्।

३५ वर्षीया राधाका अनुसार ९ वर्षअघि माइती गाउँ कञ्चनपुरको कृष्णपुर–६ मा छँदा सिकलसेल पोजिटिभ पुष्टि भएकी उनी गाउँकै पहिलो व्यक्ति हुन्। भन्छिन्, “त्यसै बेलादेखि हो, सेती अस्पतालले सिकलसेल बिरामीको तथ्यांक राख्न शुरू गरेको।”

२०७३ सालमा स्नातक तह पढ्दै गर्दा उनको विवाह पक्कापक्की भइसकेको थियो– आफ्नै प्रेमी राजेश चौधरीसँग। तर, बिहे हुनुअघि उनी बिरामी परिन्। बिरामीको कारण सिकलसेल भन्ने थाहा पाएका केटा पक्षले उनलाई भित्र्याउन मानेनन्। त्यसको तीन वर्षपछि २०७६ सालमा मात्रै राधाको सम्भावित उपचार खर्च माइतीले नै व्यहोर्ने शर्तमा विवाह भयो।

२०७९ सालमा राधा गर्भवती भइन्। पिसाबबाट रगत आउने समस्या देखिएपछि उनी धेरै अस्पतालहरूमा पुगिन्। अन्त्यमा सिकिस्त भइसकेपछि काठमाडौंको ब्लड हस्पिटलमा भर्ना भइन्।

“१२ दिनसम्म आईसीयूमा बस्नु पर्‍यो” उनी भन्छिन्, “१७ पिन्ट रगत चढाउनु परेको थियो।” चिकित्सकको सुझाव अनुसार उनी सुत्केरी हुँदासम्म काठमाडौंमै बसिन्। सिकलसेलले गर्दा बेलाबेला राधाको फियो सुन्निन्छ। उनी भन्छिन्, “दुखाइको सीमा नै हुँदैन। सास फेर्न, उठ्न–बस्न पनि गाह्रो हुन्छ।”

बारम्बार सुन्निएर असाध्यै दुःख दिने फियो शल्यक्रिया गरेर निकाल्न चिकित्सकले सुझाव दिएका छन्। उसो त उनलाई बोनम्यारो प्रत्यारोपण गरेपछि यो रोग धेरै हदसम्म नियन्त्रण गर्न सकिने पनि थाहा छ। तर, त्यसका लागि लाग्ने ५ देखि ७ लाख रुपैयाँ खर्च राधाको हैसियतभन्दा निकै परको कुरा हो।

कञ्चनपुरकी १७ वर्षीया सम्झना चौधरीको शरीर सिकलसेलले थिलोथिलो पारेको छ। एक वर्षअघि उनी बिरामी परेर अस्पताल पुग्दा शरीरमा रगतको मात्रा निकै कम भइसकेको थियो। सेती प्रादेशिक अस्पतालमा परीक्षण गर्दा थाहा भयो, उनलाई सिकलसेल भएको रहेछ। “उपचारमा धेरै पैसा खर्च भइसक्यो, नियमित औषधि खाइरहेकी छु” उनी भन्छिन्, “तर, पनि बेलाबेला हुने पीडाले अब जीवन सकिन्छ जस्तो लाग्छ !”

कैलारी–८ की ३५ वर्षीया संगीता चौधरी बिरामी पर्दा अस्पतालमा कुरिदिने मान्छे समेत हुँदैनन्। सिकलसेल भएकी उनका हात–खुट्टाको जोर्नी कमजोर भएर राम्रोसँग हिंडडुल गर्ने अवस्था छैन। मासिक औसतमा ४ पिन्ट रगत चढाइरहेकी उनको आर्थिक अवस्था कमजोर हुँदा उपचार राम्रोसँग भएको छैन।

उपचारका लागि खर्च जुटाउने, बिरामी पर्दा कुरुवा बस्ने जस्तो सहयोग माइतीले नै गर्दै आएका छन्। नौ वर्षको अवधिमा ७ लाख रुपैयाँ  खर्च भइसकेको उनी बताउँछिन्। भन्छिन्, “यो रोग पत्ता लागेपछि छरछिमेकले समेत हेलाँ गर्छन्।”

चेतना कम भएको समुदायमा सिकलसेलका बिरामीलाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक छ। यही कारण युवा–युवतीको विवाह रोकिन्छ। विवाह भइहाल्यो भने पनि हेलाँहोचो र मातृत्वमा प्रश्न उठाइन्छ।

संगीताको दुई वर्षीय बच्चालाई पनि सिकलसेल पोजिटिभ छ। तर, परिवार र समाजबाट तिरस्कृत हुने डरले यो कुरा अरूलाई सुनाएकी छैनन्। भन्छिन्, “गाउँमा सिकलसेल रोगबारे गलत जानकारी छ। यस्ता बिरामीलाई गाउँमै बस्न दिनुहुन्न भन्छन्। छुवाछूत गर्न थाल्छन्।”

राधा चौधरीको साथीलाई पनि सिकलसेल देखियो। यसैकारण स्नातकसम्म सँगै पढेको साथीसँग तय भएको विवाह टुट्यो। अहिले ती बिरामी काठमाडौंमा उपचाररत छन्।

राधा भन्छिन्, “सिकलसेलले जीवनमा ठूलो निराशा ल्याउँछ। स्वस्थ मानिस बराबर हामी सक्रिय हुन सक्दैनौं, तर परिवार र समाजले उत्तिकै काम गर्न दबाब दिन्छ। समाजमा यसै पनि हेपाइमा परेका महिला यो रोग लागेपछि त झन् धेरै उत्पीडनमा बाँच्नुपर्छ।”

अनुसन्धानकर्ता यूजिन कुश्मी सिकलसेलले महिला र पुरुषमा एकै खालको प्रभाव पार्ने भए पनि महिलालाई गर्भवती र सुत्केरी हुँदा विशेष स्याहार र उपचार चाहिने बताउँछन्।

महिलामाथि हुने कामको बोझ, लुगाधुने, भाँडा माझ्ने जस्ता घरेलु कामदेखि कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने महिला पानीको सम्पर्कमा रहने हुँदा त्यसले पनि उनीहरूलाई बढी दुःख दिन्छ।

स्नातकोत्तर तहको थेसिस यही विषयमा गरेका यूजिन सिकलसेल प्रभावित केही बिरामीले पारिवारिक तथा सामाजिक विभेद सहन नसकेर आत्महत्या समेत गरेको दाबी गर्छन्।

चिकित्सक विशेष पौडेल सिकलसेलले महिला र पुरुषमा बेग्लै प्रभाव नपारे पनि गर्भवती र सुत्केरी हुँदा महिलाको अवस्था अनुसार विशेष उपचार आवश्यक पर्ने बताउँछन्।

सरकारको बेवास्ता

देशमा संघीयता लागू भएपछि सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारले स्वास्थ्य उपचार आर्थिक सहायता निर्देशिका २०७७ (पहिलो संशोधन) को २ (ग) मा कडा रोग भन्नाले मुटु, मिर्गौला, क्यान्सर, पार्किन्सन्स, अल्जाइमर्स, स्पाइनल इन्जुरी, हेड इन्जुरी र सिकलसेल एनिमिया रोगलाई सम्झिनुपर्छ भन्ने उल्लेख गर्‍यो।

उक्त निर्देशिकालाई टेकेर गोदावरी नगरपालिकाकी राधा चौधरीले २०७८ सालमा मन्त्रालयबाट रु.५० हजार उपचार खर्च पाइन्। उनका अनुसार त्यतिबेला सिकलसेलका बिरामीले १० हजारदेखि १ लाख रुपैयाँसम्म उपचार खर्च पाएका थिए। तर २०७९ मा भने प्रदेश सरकारले सिकलसेल बिरामीलाई उपचार खर्च दिएन।

प्रदेश सरकारको उपचार आर्थिक सुविधा सम्बन्धी कार्यविधि २०८० मा विपन्न बिरामीलाई कडा रोगको उपचार र आपत्कालीन खर्च सुविधा प्रदान गर्न कार्यविधि बनायो। यो कार्यविधि २०८० को २ (ग) मा कडा रोग भन्नाले क्यान्सर, मिर्गौला प्रत्यारोपण, कलेजो प्रत्यारोपण, बोनम्यारो प्रत्यारोपण, मुटुको शल्यक्रिया, स्पाइनल सर्जरी, मस्तिष्कघात, प्यारालाइसिस तथा नसा सम्बन्धी रोगको सर्जरी उल्लेख छ। सिकलसेल कतै पनि उल्लेख छैन।

सिकलसेल रोग विरुद्धका अभियन्ता पीताम्बर चौधरीका अनुसार सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारले सिकलसेल रोगका नाममा करोडौं खर्च गरिरहेको छ। तर बिरामी लक्षित कार्यक्रम कुनै छैन। “सरकारले गोष्ठी, सम्मेलन र बिरामीको पहिचानका लागि बजेट खर्च गरिरहँदा वास्तविक बिरामी भने उपचार नपाएर छट्पटाइरहेका छन्।”

सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयले हालसम्म सिकलसेल रोग व्यवस्थापनका लागि रु.४ करोड पचास लाख खर्च गरे पनि कुन कुन शीर्षक अन्तर्गत खर्च भयो भन्ने अभिलेख नराखिएको जनाएको छ।

निजामती अस्पताल, काठमाडौंमा सेवारत रक्त रोग विशेषज्ञ प्रा.डा. विशेष पौडेल भन्छन्, “अहिले पनि औसतमा दैनिक १० जना सिकलसेलका बिरामी सिभिल अस्पतालमा आइरहेका छन्। सरकारले यो रोगका बिरामी धेरै रहेका ठाउँमा उपचारको विशेष व्यवस्था मिलाएको भने पनि आर्थिक अवस्था कमजोर रहेका बिरामीहरू सिकिस्त अवस्थामा काठमाडौं आइपुग्नुपर्ने बाध्यता अझै विद्यमान छ।”

उनका अनुसार बिरामीको अवस्था निक्र्योल नगरी शरीरमा रगत कम छ भन्दै थप रगत दिन थालेपछि समस्या झन् बल्झिन सक्छ। सिकलसेलका बिरामीलाई कुन बेला, कस्तो रगत, कति मात्रामा कसरी चढाउनेबारे राम्रो हेक्का राख्न सक्नुपर्छ। बिरामीको शरीरका अन्य अंगहरू प्रभावित छन् भने त्यसको उपचारमा पनि विशेष विधि अपनाउनुपर्छ।

सरकारले चाहेमा सिकलसेल प्रभावित क्षेत्रका अस्पतालहरूमा यो रोग सम्बन्धी राम्रो जानकारी राख्ने रक्तरोग विशेषज्ञहरू र यसै विषयमा डीएम गरिरहेका रेजिडेन्ट डाक्टरहरू पालैपालो पठाउन सकिने उनी बताउँछन्।

मानव शरीरमा भएका दुई थरी हेमोग्लोबिनमध्ये एउटा हँसिया आकारको र अर्को स्वाभाविक आकारमै छ भने त्यसलाई सिकलसेल ट्रेट भनिन्छ। दुवै हेमोग्लोबिन हँसिया आकारका छन् भने त्यसलाई सिकलसेल डिजिज भनिन्छ।

सिकलसेल ट्रेट भएका विवाहित जोडीका सन्तानमा सिकलसेल रोग हुने सम्भावना २५ प्रतिशत हुन्छ भने सिकलसेल डिजिज भएका दम्पतीका सन्तानमा यो रोग लाग्ने सम्भावना शतप्रतिशत नै हुन्छ। त्यसैकारण सिकलसेल भएका महिला र पुरुष दम्पतीले सन्तान जन्माउन उपयुक्त नहुने चिकित्सकहरूको सल्लाह छ।

डा. पौडेल भन्छन्, “कसले कोसँग विवाह गर्ने वा कस्तो जोडीले सन्तान जन्माउने कसले नजन्माउने कुरा अरूको सरोकारको विषय नहोला तर, हाम्रो जस्तो भद्रगोल स्वास्थ्य सेवा र अधिकांश सिकलसेल प्रभावितहरूको आर्थिक अवस्था हेर्दा त्यस्तो सल्लाह जायज नै हुन्छ।”