Category: विश्व

सन् २००४ केन्याको कपकान्डुओ प्राथमिक विद्यालयमा भर्ना भएपछि किमानी मारुगे प्राथमिक विद्यालयमा भर्ना हुने सबैभन्दा पाका व्यक्ति बने । यी ८४ वर्षका पूर्वसैनिकले माउ माउ स्वतन्त्रता आन्दोलनका क्रममा औपनिवेशिक शासनविरुद्ध लडेका थिए । बाल्यकालमा उनी विद्यालय जान पाएनन्। त्यसैले केन्याको सरकारले देशभर प्राथमिक विद्यालय शिक्षा निःशुल्क बनाउने निर्णय लिएसँगै उनले आफूले लेखपढ गर्ने अवसर पाउन लागेको निष्कर्ष निकाले । किमानीका पूर्वशिक्षिका जेन ओबिन्चुले उनका कारण विश्वभरका मानिसहरू प्रेरित भएको बताइन् ।

अक्टोबर २००३ मा नैरोबीभन्दा ३२० किलोमिटर टाढा रहेको एक विद्यालयकी प्रधानाध्यपिका जेन ओबिन्चु अर्को शैक्षिक सत्रको तयारीमा व्यस्त रहँदा उनले कसलै ढोका ढकढक्याएको आवाज सुनिन् । ढोकाबाहिर किमानी मारुगे उभिएका थिए । उनले राज्यका प्राथमिक विद्यालयहरूबाट निःशुल्क शिक्षा दिने केन्याको नयाँ कानुनबाट आफूले फाइदा लिन चाहेको बताए । जेन सुरुमा अलमलमा परिन् र ८० वर्ष नाघेका ती विद्यार्थीलाई भर्ना लिने या नलिने स्पष्ट हुन सकिनन् । उनी भन्छिन्, ‘हामीले उनको कुरा मानेनौँ। हामीले उनलाई भन्यौँ, ‘सिक्नका लागि तिम्रो उमेर गइसक्यो।’ त्यही भएर उनलाई पन्छाउन मैले उनलाई सन् २००४ को जनवरीमा फेरि आउन भने।’

तर किमानीले आश मारेनन्। ‘म छक्क परेँ जब सन् २००४ मा विद्यालय खुल्दा उनी मेरो कार्यालयमा आए । उनले विद्यालयको पोसाक लगाएका थिए र झोला बोकेका थिए जसमा कापी र सिसाकलम पनि थियो।’ जेनले एक सातापछि फेरि आउन उनलाई भनिन्। तर जब किमानी फेरि उपस्थित भए, उनले उनीसँग बसेरै कुरा गर्ने निधो गरिन्।

प्रेरणाको स्रोत के हो?
किमानीले उनलाई गिर्जाघरमा पादरीबाट सुनेको कुराप्रति आफू विश्वस्त नरहेको र विरोध जनाउँदै गिर्जाघरबाट बाहिर हिँडेको बताए । तर जब उनी घर फर्कँदै दिए उनलाई चक्कर लागेजस्तो भयो। अनि तत्कालै केही देखेजस्तो महसुस गरे । ‘उनलाई हाम्रो विद्यालयमा जान भनियो ताकि उनले कसरी पढ्ने भनेर सिक्न सकून्। त्यसो गर्दा उनले आफैँ बाइबल पढ्न सक्थे,’ जेन भन्छिन् । ‘त्यस बेला उनले आफूलाई त्यहाँ एक जना महिलाले पढ्न सहयोग गर्ने भनिएको जानकारी दिए। र अन्तिममा उनले त्यस बेला आफूले कल्पनामा मलाई देखेको पनि बताए।’ जेनले उनलाई भर्ना गरिन्।

शैक्षिक सत्र सुरु भएको पहिलो दिन किमानी समयमै नयाँ पोसाकसहित विद्यालयमा आए। सिक्ने उनको तत्परताले नयाँ उत्साह निम्त्यायो । लाठीको साहाराले हिँड्दै गएर उनी बालबालिकाहरूसँग खेल्ने गर्थे। केही वर्षपछि किमानीले आफ्नो दृढता व्याख्या गरे ।

‘मैले अध्ययन गर्न चाहनुको कारण केन्याका विद्यार्थीहरू र विश्वलाई शिक्षा धनी बन्नु वा अरू कुनै पनि कुराभन्दा बढी महत्वपूर्ण रहेको देखाउनु हो। वास्तविक धन शिक्षित बन्नु हो,’ उनले सन् २००६ मा रोएटर्स समाचार संस्थासँग भनेका छन् । कतिपय अभिभावकहरू आफ्ना बच्चाहरूसहित एक जना वृद्ध कक्षाकोठामा बसिरहेको देख्दा खुसी थिएनन्। उनीहरूले विरोध नै गरे । जेनलाई त डर पनि लाग्यो। तर उनकै विद्यार्थीहरू कक्षाकोठाबाट निस्किए र आफ्ना अभिभावकहरूलाई पिट्न थाले ।

तर त्यसो गर्दा पनि केही अभिभावकहरू पछि हटेनन्। उनीहरूले शिक्षा विभागमा उजुरी दिए र जेनलाई सरुवा गराए । जेन त्यसविरूद्ध लडिन् र पुरानै जागिरमा पुनर्स्थापित भइन्। उनी किमानीसँग राम्रो सम्बन्ध कायम गर्न सफल भइन र उनलाई कसरी पढ्ने भनेर सिकाइन् ।
जेन भन्छिन्, ‘उनले अक्षरहरू उच्चारण गर्ने प्रयास गरिरहेको समय मेरो उनीबारेको सबैभन्दा मिठो सम्झना हो।’

‘त्यो रमाइलो थियो। गीत गाउन सिक्ने क्रममा उनले पनि गीत गाउन र अरू विद्यार्थीहरूले गर्ने काम पनि गर्न सक्थे।’ किमानीले परिणाम देखाउन थाले। एक दिन किमानीले बाइबल उठाए र ‘जन ३१६’ शीर्षकको भाग पढे। ‘त्यो उनले वाचन गरेको पहिलो पङ्क्ति हो। त्यसले भगवानले हाम्रा पापहरूका लागि आफ्ना एक मात्र छोरालाई मर्न पठाएको चर्चा गर्छ।’

‘उनले पढिरहँदा हामी उत्साहित भयौँ र हाम्रा आँखा रसाए,’ उनले भनिन्। जेनले त्यो बेला किमानीको अन्तर्दृष्टि वास्तविकतामा बदलिएको विश्वास गरिन्।

अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति
अझ रोमाञ्चक यात्रा सुरु हुन बाँकी नै थियो । सन् २००५ मा किमानी र जेनलाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घमा सम्बोधन गर्नका लागि न्यूयोर्क लगिएको थियो। शिक्षालाई प्रवर्द्धन गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय परोपकारी संस्थाहरूले उक्त भ्रमणको व्यवस्थापन गरेका थिए । रोएटर्सले खिचेको एउटा भिडिओमा उनलाई न्यूयोर्कमा एक अमेरिकी विद्यालयको पहेँलो रङ्गको बसमा चढेर टाइम्स स्क्वाएरमा घुमिरहेको देख्न सकिन्छ। उनी एम्पाइअर स्टेट बिल्डिङबाहिर हिँडिरहेको र घोडा चढिरहेका एक जना प्रहरी अधिकारीसँग हात मिलाइरहेको देख्न सकिन्छ । तर त्यस्तो स्वागतले उनी भित्रैबाट खुसी भएनन्। ‘उनले त्यहाँ पर्याप्त न्यानोपन महसुस गरेनन्। त्यही भएर उनले सोधिरहे, हामीलाई अफ्रिकामा जस्तै यहाँ किन कसैको पनि घरमा बोलाइदैँन।’ उनले केन्याको खानेकुरा पनि याद आयो। तर उनले संयुक्त राष्ट्रसङ्घलाई स्पष्ट सन्देश दिए । ‘मेरो अपेक्षा छ कि सम्पूर्ण विश्वले सन्देश पाउनेछ र जसले विद्यालय जान पाएका छैनन् उनीहरूले विद्यालय जान पाउनेछन्।’

पदचापलाई निरन्तरता
उता केन्यामा किमानी आफ्नो विद्यालयका प्रमुख छात्र बने । उनको कीर्तिमान गिनिज बुक अफ रिकर्ड्समा पनि दर्ता भयो । उनको निधन सन् २००९ मा भयो। त्यसको एक वर्षपछि उनको जीवनमा आधारित चलचित्र ‘द फ्रस्ट ग्रेडर’ बनाइयो । त्यसको एक वर्षपछि ८५ वर्ष पुगिसकेकी उनी श्रीमती प्रिसिला सिटिनाई पनि अक्षर चिन्नका लागि प्राथमिक विद्यालयमा जान थालिन्। पेसाले सुँडेनी रहेकी उनी आफ्ना ६ पनातिहरू र आफूले प्रसूतिमा सघाएर जन्मिएका कैयौँ बच्चाहरूसँगै एउटै कक्षाकोठामा पढ्थिन् । उमेरका हिसाबले आफ्ना श्रीमान्भन्दा एक वर्ष ढिलो विद्यालयमा जान थालेकी उनले आफ्नै कीर्तिमान रचिन्।

सन् २०२२ मा निधन हुँदा उनको उमेर ९९ वर्ष थियो। उनी विश्वकै सर्वाधिक वृद्ध प्राथमिक विद्यालयकी विद्यार्थी भएको विश्वास गरिन्छ । ‘मलाई के गर्व लाग्छ भने धेरै वृद्ध मानिसहरू विद्यालय फर्कन थाले। मेरै कैयौँ कर्मचारीहरू आफ्नो शिक्षा अघि बढाउन कक्षा कोठामा फर्किए,’ जेन भन्छिन् । ‘त्यसले गर्दा भगवान्ले मलाई उद्देश्यसहित पठाउनुभएको महसुस भयो। त्यो उद्देश्य भनेको कमानीलाई पढ्न र लेख्न सिकाउनु थियो।’

विकी फार्नकोम्बी
बीबीसी

पाठेघरको मुखको क्यान्सरको उपचारमा पछिल्लो २० वर्षको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि हासिल भएको वैज्ञानिकहरूले बताएका छन् । प्रचलित रेडियोथेरापी उपचारभन्दा लगत्तै अघि पहिल्यै विद्यमान सस्तो औषधिकै प्रयोग गरेर यस्तो उपचार हुने उनीहरूको भनाइ छ । युरोपियन सोसाइअटी फर मेडिकल अङ्कलजी (ईएमएसओ)को सम्मेलनमा सार्वजनिक गरिएको परीक्षणको नतिजाअनुसार यस तरिकाको उपचारले यस रोगबाट महिलाको मृत्यु हुने वा रोग फर्कने जोखिम ३५ प्रतिशतले कम हुन्छ । यस अध्ययनमा लगानी गरेको क्यान्सर रिसर्च यूकेले यस नतिजालाई “उल्लेखनीय“ भनेको छ । उपचार केन्द्रहरूले आफ्ना बिरामीहरूका लागि छिट्टै यही विधिको प्रयोग सुरु गर्ने उसको अपेक्षा छ।

पुरानो औषधिको नयाँ प्रयोग
पाठेघरको मुखको क्यान्सरबाट विश्वमा हरेक वर्ष लाखौँ महिलाहरू प्रभावित हुने गरेका छन्। रेडियोथेरापी उपचारमा सुधार भए पनि करिब एक तिहाइ बिरामीमा क्यान्सर फर्कने गरेको देखिएको छ। अर्थात् यसको उपचारका लागि नयाँ विधि अत्यन्त आवश्यक भइसकेको छ । क्यान्सर रिसर्च बेलायतका डा इअन फक्सले भने, ‘क्यान्सरको उपचारमा समय नै सबै थोक हो । विभिन्न अन्य क्यान्सरको हकमा शल्यक्रिया र रेडिओथेरपीजस्ता अन्य उपचारभन्दा अघि कीमोथेरपीका अतिरिक्त चरणहरूको महत्त्व देखाउने प्रमाणहरू बढ्ने क्रममा छन्। यसले क्यान्सर फेरि देखिने सम्भावनालाई मात्र कम गर्दैन, बरु यसलाई संसारभरि पहिले नै उपलब्ध औषधिको प्रयोग गरी छिटो गर्न पनि सकिन्छ।’

‘पाठेघरको मुखको क्यान्सरको उपचारमा यस परीक्षणले ल्याउन सक्ने थप सुधारबारे हामी उत्साहित छौँ र हामीलाई आशा छ कि उपचार केन्द्रहरूमा इन्डक्शन कीमोथेरपीका छोटा प्रक्रियाहरू तीव्र गतिमा अपनाइनेछ।’

अध्ययन
यस अध्ययनमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर भएका २५० महिलाहरूलाई नयाँ उपचार प्रक्रियामा सामेल गरिएको थियो । सुरुको ६ हप्तासम्म कार्बोप्लाटिन र प्याक्लिट्याक्सल औषधिको प्रयोग गरी कीमोथेरपीको एक सघन प्रक्रियापछि रेडिओथेरपीको प्रचलित उपचार गरिएको थियो। यसका अतिरिक्त साप्ताहिक रूपमा सिस्प्लाटिन र ब्राकेथेरपी पनि गरिएको थियो, जसलाई कीमोरेडिएशन भनेर पनि चिनिन्छ । ‘कन्ट्रोल ग्रुप’ भनिएको अन्य २५० जना महिलाहरूलाई भने प्रचलित कीमोरेडिएशनमा मात्र सहभागी गराइयो ।

पाँच वर्षपछि नयाँ उपचार पद्धतिमा सामेल भएकामध्ये ८० प्रतिशत जीवित नै रहे भने ७३ प्रतिशतमा क्यान्सर फर्किएको वा फैलिएको पाइएन । प्रचलित उपचार पद्धतिमा सामेल समूहमा भने ७२ प्रतिशत बिरामी जीवित नै रहे र ६४ प्रतिशतको क्यान्सर फर्किएको वा फैलिएको थिएन ।

सबैभन्दा ठूलो सुधार
यूनिभर्सटी कलेज लन्डन क्यान्सर इन्स्टिट्यूटकी मुख्य अनुसन्धानकर्ता डा म्यारी म्याक्कोर्म्याकले भनिन्, ‘हाम्रो परीक्षणले के देखाएको छ भने स्ट्यान्डर्ड कीमोरेडिओथेरपीभन्दा लगत्तै अघिको अतिरिक्त कीमोथेरपीको छोटो प्रक्रियाले क्यान्सर फर्कने वा त्यसबाट मृत्यु हुने जोखिम ३५ प्रतिशतले घट्छ । यस रोगबारे पछिल्लो २० वर्षमा प्राप्त नतिजाहरूमध्ये यो सबैभन्दा ठूलो सुधार हो।

उनले भनिन्, ‘यहाँ महत्वपूर्ण कुरा के छ भने यदि बिरामीहरू जीवित र स्वस्थ छन् अर्थात् पाँच वर्षसम्म क्यान्सर फर्किएन भने उनीहरूलाई निको हुने सम्भावना अधिक हुन्छ। यसै कारण यो अनुसन्धान उत्साहजनक भएको हो।’

कीमोथेरपीमा प्रयोग हुने उल्लिखित दुई औषधिहरू सस्ता, सहज उपलब्ध र बिरामीले प्रयोग गर्न स्वीकृत भइसकेकाले उनीहरू छिट्टै नै उपचारको नयाँ मानकका रूपमा स्थापित हुन सक्ने विज्ञहरूको भनाइ छ । यद्यपि पाठेघरको मुखको क्यान्सर भएका हरेक महिलाले यस उपचार पद्धतिबाट उही लाभ तथा उपलब्धि हासिल गर्न नसक्ने सम्भावना पनि रहेको उनीहरू बताउँछन्।

अध्ययनमा सहभागी कतिपय महिलामा क्यान्सर शरीरको अन्य भागमा फैलन सुरु गरेकै थिएन। रोगको स्तर अझ विकसित भइसकेका महिलाहरूका लागि यस उपचार पद्धतिले कस्तो काम गर्छ भन्ने स्पष्ट भइसकेको छैन । यी औषधिले वाक्वाकी लाग्ने तथा कपाल झर्नेलगायत अवाञ्छित साइड इफेक्ट पनि गर्न सक्छन् ।

मिशेल रोबर्ट्स
बीबीसी

पहिरिन मिल्ने अल्ट्राउन्ड उपकरण आफ्नो ब्रा कपमाथि जडान गरिएको कल्पना गर्नुहोस् । तपाईँले एक कप कफी पिइरहँदा त्यसले तपाईँको स्तनमा ट्यूमर छ कि छैन जाँच्न सक्छ । टर्कीका वैज्ञानिक डा कानन दाग्देभराइनले म्यासचूसिट्स इन्स्टिट्यूट अफ टेक्नोलजी (एमआईटी)को मिडिया ल्याबका टोलीहरूसँग मिलेर यो प्रविधि विकास गरेकी हुन् । उनले स्तन क्यान्सरका कारण ज्यान गुमाएकी आफ्नो एक आफन्तको सम्मानमा उक्त उपकरण बनाएकी हुन् । उक्त उपकरणले उच्च जोखिम भएका बिरामीहरूलाई म्यामोग्राम गर्ने उपकरणहरूको बीचमा नियमित अनुगमनको मौका दिन्छ । स्तन क्यान्सर महिलाहरूमा देखापर्ने सबैभन्दा बढी देखिने खालको क्यान्सर हो ।

सन् २०२० मा २३ लाख महिलामा उक्त क्यान्सर देखिएको थियो र छ लाख ८५ हजार जनाले ज्यान गुमाएको विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको तथ्याङ्कले देखाउँछ । महिलाहरूको ज्यान लिने दोस्रो प्रमुख कारण स्तन क्यान्सर हो । अमेरिकन क्यान्सर सोसाइटीले स्तन क्यान्सर प्रारम्भिक र प्राथमिक चरणमा नै पहिचान भएको खण्डमा औसत पाँच वर्ष बाँच्ने सम्भावना ९९ प्रतिशत रहेको जनाएको छ । डा दाग्देभराइनले उक्त उपकरणले जीवित रहने प्रतिशत बढाउन सक्ने बताइन् । हाल ढिलो गरी स्तन क्यान्सर पहिचान गरिएका व्यक्ति जीवित रहने सम्भावना २२ प्रतिशत मात्रै छ ।

यो उपकरणले कसरी काम गर्छ ?

एमआईटीका वस्तुसम्बन्धी वैज्ञानिक र इन्जिनियर क्यानन दाग्देभराइनलाई सबैभन्दा पहिला यस्तो उपकरण बनाउने सोच अस्पतालमा आफ्नी आफन्तसँग अस्पतालमा बसिरहेको समयमा आएको थियो । नियमित रूपमा स्तनको जाँच गराए पनि ती आफन्तलाई आक्रामक खालको स्तन क्यान्सर भएको थियो र क्यान्सर पहिचान भएको छ महिनाभित्र उनको मृत्यु भयो । त्यो तन्किने र पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने खालको प्याच हो जुन ब्रासँग जोडिएको हुन्छ । यो प्रयोग गर्न अर्को व्यक्तिको सहयोग चाहिँदैन ।

मौरीको चाकाको आकारको उक्त उपकरणमा छवटा स्लटहरू छन् र त्यहाँ बीचमा साना अल्ट्रासाउन्ड क्यामरा राखेर स्तनलाई सबै दिशाबाट हेर्न सकिन्छ । त्यसले ‘अल्ट्रासाउन्ड जेल’ बिनै काम गर्छ । डा दाग्देभराइनका अनुसार उक्त उपकरणले ०.३ सेन्टिमिटर व्यास भएको सिस्ट (गिर्खा)हरूलाई पनि पहिचान गर्न सक्छ। त्यो आकार ट्यूमरको प्रारम्भिक चरणको जत्रै हो । “त्यही भएर त्यसले कुनै पनि अस्वाभाविक कुरा पत्ता लगाउन सक्छ।’

म्यामोग्राम के हो?

स्तन क्यान्सर पहिचान गर्ने सबैभन्दा चल्तीको विधि म्यामोग्राम हो। त्यसमा स्तनको एक्स–रे गरिन्छ । एक्स–रे गर्दा विकिरण शरीरभित्र प्रवेश गर्छ र त्यहाँको तस्बिर खिचिन्छ । तर धेरै देशमा म्यामोग्राम महँगो छ। सरकारी स्वास्थ्य प्रणालीले त्यसको खर्च बेहोरिदिँदैन ।

किन केही महिलालाई स्तनमा दुख्छ ?

‘प्रत्येक व्यक्तिमा निजका स्तन विशिष्ट हुन्छन् र त्यहाँ भित्रको ग्रन्थि र बोसो भएको तन्तुको फरकपन आफ्नै खालको हुन्छ,’ कन्सल्टेन्ट रेडिओग्राफर हेलेन युल भन्छिन् । धेरै ग्रन्थि भएका महिलाहरू बढी बोसो भएका तन्तुसहितको स्तन भएकाहरूको तुलनामा म्यामोग्रामका समयमा असहज महसुस गर्छन्। होर्मन परिवर्तन गर्ने थेरपीले पनि स्तनलाई संवेदनशील बनाउन सक्छ । युलका अनुसार म्यामोग्राम कस्तो हुन्छ भन्ने महिलाहरूको अपेक्षाले पनि भूमिका खेल्छ । म्यामोग्रामको समयमा असहजता रोक्ने केही साधारण उपायहरू पनि छन्। जस्तै महिनावारी हुनुभन्दा एक साता पहिले वा महिनावारीको समयमा म्यामोग्राम गराउने प्रयास गर्नुपर्छ वा त्यसअघि पारासिटामोल सेवन गर्नुपर्छ ।

अल्ट्रासाउन्ड ब्रा कसका लागि हो ?

अध्ययनहरूले ट्यूमरहरू नियमित म्यामोग्राम गर्दा बीचको अवधिमा पनि विकासित हुन सक्ने देखाएका छन्। स्तन क्यान्सरको हकमा त्यस्तो बीचको अवधिमा विकास भएका क्यान्सर २० देखि ३० प्रतिशत छन् । एमआईटीको टोलीले ती ट्यूमरहरू नियमित परीक्षणको समयमा पहिचान हुनेभन्दा अझ आक्रामक हुने गरेको बताएको छ । यो उपकरण स्तन क्यान्सरको उच्च जोखिम भएका महिलालाई उपलब्ध गराउन सकिने र यसले दुईवटा म्यामोग्राम वा स्वयं गर्ने परीक्षणको अवधिबीचको समयमा पनि ट्यूमर आएको थाहा पाउन सघाउने भनिएको छ । तर अनुसन्धानकर्ताहरूले ‘कुनै समस्या देखिए, म्यामोग्राम अझ पनि चाहिने’ उल्लेख गरेका छन् ।

यो उपकरण कहाँ विकास गरियो ?

एमआईटीमा पहिरिन मिल्ने स्वास्थ्य उपकरणहरूका बारेमा काम गरिरहेका टोलीहरूले साढे छ वर्ष लगाएर यो उपकरण विकास गरेका हुन् । अमेरिकामा त्यसलाई पेटन्ट अधिकार दिइएको थियो र अहिले पनि मानवमा परीक्षण चलिरहेको छ । एउटा उपकरणका लागि झन्डै १,००० डलर आवश्यक पर्छ तर आविष्कारकर्ताहरूले ठूलो परिमाणमा उत्पादन हुन थालेपछि मूल्य घट्ने बताएका छन् । यो चारदेखि पाँच वर्षसम्म चल्छ । तपाईँले प्रत्येक दिन स्क्यान गर्नुभयो भने ‘एउटा स्क्यानको मूल्य एक कप कफीको दामभन्दा सस्तो पर्ने’ अनुसन्धान टोलीको आकलन छ ।

महिलाहरूका लागि आशा

अध्ययनहरूले ढिलो गरी स्तन क्यान्सर पहिचान हुने भएकाले र स्वास्थ्य सेवामा पर्याप्त पहुँच नहुने भएकाले विकासशील देशमा स्तन क्यान्सरका कारण धेरै जनाको मृत्यु हुने गरेको देखाएका छन् । डब्ल्यूएचओको तथ्याङ्कले उच्च आय भएका देशमा स्तन क्यान्सरपछिको पाँच वर्ष जीवित रहने सम्भावना ९० प्रतिशतभन्दा बढी देखाउँछ । तर भारतमा त्यो ६६ प्रतिशत र दक्षिण अफ्रिकामा जम्मा ४० प्रतिशत मात्रै छ । यो उपकरणलाई शरीरका अन्य अङ्ग स्क्यान गर्न पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । डा दाग्देभराइनले पोहोर आफू गर्भवती हुँदा बच्चालाई स्क्यान गर्न त्यसको प्रयोग गरेकी थिइन् । ‘मेरी आन्टी जम्मा ४९ वर्षमै बित्नुभयो। मर्ने कुरा उहाँको मनमा कतै आएको थिएन। उहाँले त्यस्तो ब्रा लगाएको भए कस्तो हुन्थ्यो होला?’ उनी भन्छिन् ।

आइलिन याजन
बीबीसी